हृदयविकार आणि पाठदुखी यांचा संबंध? नवीन संशोधन काय सांगते?

नवीन संशोधनानुसार पाठदुखी ही हृदयविकाराचं गुप्त लक्षण असू शकते. जाणून घ्या हृदयविकार आणि पाठदुखी यामधील धोकादायक संबंध व चेतावणी संकेत.

सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे

जेव्हा पाठदुखीचा त्रास सुरू होतो, अनेकजण ते मस्क्युलोस्केलेटल—म्हणजेच स्नायू किंवा हाडांच्या आजारांशी जोडतात. पण नवीन संशोधन सिध्द करत आहे की, कधीकधी पाठदुखी ही फक्त “ताण, व्यायामाचा त्रास” नसून ती हृदयविकाराशी निगडीत असू शकते. आणि या ‘गुप्त’ संबंधाची कल्पना करणं आपल्या आरोग्याच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचं ठरतं.

प्रथम लक्षात घ्या—हृदयाच्या मागील बाजूला विसरून पाठदुखी कधी येऊ शकते? अगदी तसा वाटावा की एखादा बर्फाचा थंड पॅक लावल्यासारखा जमानं वर आणि खाली असलेला अस्वस्थपणा. हा अनुभव एखाद्या हृदयविकाराची “referred pain” असू शकतो, ज्यात वेदना स्वतःच्या मूळ स्थानी न जाऊन पाठ, खांदा किंवा मानेत जाते.

अनेक अभ्यास दाखवतात की हार्ट अटॅकच्या २५% प्रकरणांत पारंपरिक छातीतली वेदना नसून पाठीवर किंवा खांद्यावर वेदना जाणवते. काही वेळा ती “ठ-ठ” करणारी, जरी कमी तीव्रता असलेली पण दीर्घ काळ टिकणारी असू शकते—ज्याकडे आपण दुर्लक्ष करतो, पण ती हृदयातील रक्तपुरवठा अडथळा असल्याचं संकेत असू शकते.

नवीन संशोधनात neuroanatomical studies दाखवतात की, हृदय आणि पाठीचा मध्यवर्ती sensory pathway (जो मस्तिष्कात संदेश पोहोचवतो) हा एकाच संरचनेतून जातो. हृदयाला रक्तपुरवठ्यात अडथळा आला की, या संरचनेतील व्हिसरल आणि सोमॅटिक नसा दोन्हीवर परिणाम होतो. परिणामी, मेंदूत विषमता निर्माण होऊन आपण “पाठीवर दुखतंय” असे संकेतन पाठवतो.

क्लिनिकल डेटामध्येही जवळपास ३०% रुग्णांनी हार्ट अटॅकच्या आधी किंवा त्याचवेळी पाठीवर वेदना जाणवल्याचा उल्लेख केला आहे. उदाहरणार्थ, अलीकडील एका अमेरिकन जर्नलमध्ये (Journal of the American College of Cardiology) प्रकाशित अभ्यास दाखवतो की, 45+ वयोगटातल्या 4400 रुग्णांपैकी 15% इकडच्या वर्णनाअंतर्गत आले—“छातीत काहीच नाही”; पण “माझ्या डाव्या खांद्यापेक्षा पाठखाली वेदना सुरू झाली होती.” आणि त्यापैकी 20% जणांना पुढे major cardiac event येऊन गंभीर निदान झाले.

पाठीवर वेदना हार्मोनल घटकांनीही प्रभावित होऊ शकते. उच्च cortisol स्तरामुळे शरीरात ज्वलनशीलता वाढते, ज्यामुळे रक्तवाहिन्यांवर दाब वाढतो आणि रक्तवाहिन्यांचे अस्तर जाड होऊ शकते. पाठेकडे रक्तपुरवठा कमी झाल्यास तो क्षेत्र ताणला जातो आणि अस्वस्थता निर्माण होऊ शकते—जे हृदयाशी प्रत्यक्षात संबंधित असावं.

माथ्याला जी कारणं होऊ शकतात ती मस्क्युलार strain किंवा अक्षांशक्षोभ (spinal misalignment) असतात, पण जर ती नित्य आणि अचानक येत असेल, किंवा “हृदयाच्या झटक्यांपूर्वी अगोदरच आली” असं एखाद्याला जाणवलं, तर आपल्याला गंभीर विचार करायला हवा. विशेषतः जर ती खांद्याकडे पसरणारी असेल, विश्रांतीनंतरही शांत होत नसेल, आणि तिला दम, घाम, किंवा थकवा अशी साथी मिळाली असेल.

याशिवाय, महिलांमध्ये atypical presentation सामान्य आहे. स्त्रिया अनेकदा छातीत वेदना न सांगता पाठीवर दुखणं, थकवा, चक्कर यांसारखी लक्षणं व्यक्त करतात. आणि अशा प्रकरणांत अनेक वेळा निदान उशिरा होतो.

यासाठी काही निश्चित चेतावणीच्या संकेतांकडे लक्ष देणं गरजेचं आहे –

• पाठदुखी अचानक वाढणं, आणि तीच्या सोबत छातीत दडपण, घाम येणं, दम लागणं.
• ती विश्रांतीनंतरही कमी होत नसेल, किंवा नित्य येत असेल.
• ती सामान्य मस्क्युलर strain प्रमाणे “फक्त हलताच कमी” होत नसेल.
• ती पत्थरीने चढून जाते किंवा एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला पसरणीयेचे स्वरूप घेऊ लागली असेल.

ज्या रुग्णांना हे “atypical” संकेत आढळतात, त्यांना ECG, Troponin level test, आणि इकोकार्डियोग्राफीचा विचार करणे गरजेचं आहे. cardiac MRI सारख्या advanced चाचण्यांद्वारे “silent” posterior MI शोधता येऊ शकतो.

त्या नव्यान, उपायचाही विचार करण्यासारखा आहे – कमी ताण, आहारातील सुधारणा, नियमित व्यायाम, विरुध्द तंबाखू, कमी मीठ व साखर. याशिवाय वजनासोबत छातीत व पाठदुखीवर लक्ष देणं. योग्य पायथ्यांवर आणि लक्षपूर्वक केलेली बॅक स्ट्रेंथेनिंग कसरत ही हृदय आणि पसरणारी referred pain कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकते.

हे लक्षात घ्या—जरी पाठदुखी पारंपरिक कारणांमुळे असेल, तरी काही वेळा ती आपल्या हृदयाशी संवाद साधत असते. आणि तो संवाद ऐकणं, त्याकडे संवेदनशील होणं, योग्य तज्ञांकडे जाऊन तपासणी करून घेणं — म्हणजेच आपण आपल्या जीवनाला संरक्षित करत आहोत.

FAQs with Answers

1. पाठदुखी आणि हृदयविकार यांचा संबंध काय आहे?
   काहीवेळा हृदयविकारामध्ये छातीत न वाटता पाठीत वेदना होतात, याला ‘referred pain’ म्हणतात.
2. पाठीमध्ये कोणत्या प्रकारची वेदना हृदयविकाराशी संबंधित असू शकते?
   डाव्या बाजूच्या खालच्या पाठीवर अचानक येणारी, जड, सततची वेदना हृदयाशी निगडीत असू शकते.
3. हे लक्षण पुरुषांपेक्षा महिलांमध्ये जास्त का दिसते?
   महिलांमध्ये हार्ट अटॅकची लक्षणं ‘atypical’ स्वरूपात म्हणजे छातीत न वाटता पाठ, खांदा, गळा या भागात दिसतात.
4. पाठदुखी हृदयविकाराचं एकमेव लक्षण असू शकतं का?
   होय, काही प्रकरणांमध्ये पाठदुखी हे एकमेव लक्षण असतं, विशेषतः ‘silent MI’ मध्ये.
5. हे लक्षण नेहमीच गंभीर असतं का?
   नाही, पण जर पाठदुखी दम, घाम, किंवा चक्कर यांसोबत येत असेल, तर ते गंभीर असू शकतं.
6. हृदयविकारामध्ये पाठदुखी कशी होते?
   हृदयाचे आणि पाठीचे सेन्सरी नसा काही ठिकाणी समान मार्गाने जातात, त्यामुळे मेंदूला चुकीचा सिग्नल जातो.
7. काही टेस्ट्स आहेत का ज्यांनी हे कन्फर्म करता येतं?
   ECG, Troponin, Echocardiography आणि cardiac MRI उपयुक्त ठरतात.
8. फक्त पाठदुखी असेल तरही तपासणी करावी का?
   जर ती नियमित, विशिष्ट पद्धतीने येणारी, दम लागणारी असेल तर नक्कीच.
9. धूम्रपान आणि पाठदुखी याचा काही संबंध आहे का?
   होय, धूम्रपानामुळे रक्तवाहिन्या अरुंद होतात आणि त्यामुळे cardiac pain विविध ठिकाणी जाणवतो.
10. झोप कमी घेतल्यास पाठदुखी आणि हृदय दोघांवर परिणाम होतो का?
    हो, chronic stress आणि poor sleep हृदयावर आणि musculoskeletal health दोघांवर परिणाम करतात.
11. कोणते धोकेदायक संकेत आहेत?
    अचानक पाठदुखी, घाम येणं, मळमळ, दम लागणं, चक्कर येणं हे लक्षणं गंभीर समजावीत.
12. यासाठी कोणता व्यायाम उपयोगी ठरतो?
    हृदयासाठी cardio आणि पाठीसाठी stretching आणि strengthening व्यायाम फायदेशीर ठरतात.
13. कोणत्या वयोगटात हे जास्त आढळतं?
    40 वर्षांवरील लोकांमध्ये अधिक, पण आता तरुणांमध्येही वाढतं आहे.
14. हृदयविकाराचे कोणते प्रकार पाठदुखीस कारणीभूत ठरू शकतात?
    खासकरून posterior wall myocardial infarction मध्ये पाठदुखी जाणवू शकते.
15. यावर उपाय काय आहेत?
    वेळेत तपासणी, आरोग्यदायी जीवनशैली, धूम्रपान-दारू टाळणं, आणि नियमित व्यायाम.