मधुमेह असलेल्या लोकांमध्ये हृदयविकाराचे वेगळे लक्षणे कोणती?

मधुमेह असलेल्या लोकांमध्ये हृदयविकाराची लक्षणे पारंपरिक नसतात. गॅसेस वाटणं, थकवा, दम लागणं यामागे हृदयविकार लपलेला असू शकतो. जाणून घ्या हृदयाच्या या ‘गुप्त’ संकेतांबद्दल.

सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे

मधुमेह हा एक ‘silent’ आजार आहे, पण त्याचे दुष्परिणाम अत्यंत खोलवर आणि अनेकदा अदृश्य स्वरूपाचे असतात. आज मधुमेह फक्त रक्तातील साखरेच्या पातळीपुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर तो हृदयविकारासारख्या घातक आजारांचे प्रवेशद्वार बनला आहे. पण मधुमेह आणि हृदयविकार यांचं नातं केवळ सामान्य लक्षणांपुरतं मर्यादित नाही; कारण मधुमेह असलेल्या रुग्णांमध्ये हृदयविकाराची लक्षणं पारंपरिक पद्धतीने दिसतही नाहीत.

जेव्हा आपण छातीत वेदना, हातात झणझणीत दुखणं, थंडीचा घाम, किंवा अचानक चक्कर येणं यासारखी लक्षणं ऐकतो, तेव्हा सहजपणे हृदयविकाराची शंका घेतो. पण मधुमेह असलेल्या लोकांमध्ये यापैकी कोणतीही लक्षणं नसूनसुद्धा, ते एखाद्या मोठ्या cardiac event च्या उंबरठ्यावर उभे असतात. कारण, मधुमेहामुळे होणारी न्युरोपथी – म्हणजे नसांमधील संवेदनांची दुर्बलता – हे हृदयविकाराचे शारीरिक लक्षणं ‘लपवू’ शकते.

“Silent Heart Attack” ही संज्ञा याच गोष्टीकडे निर्देश करते. मधुमेह असलेल्या व्यक्तीला हार्ट अटॅक येतो, पण त्यांना वेदना फारशा जाणवत नाहीत. कधी कधी हे लक्षणं पचनाच्या समस्येसारखे वाटतात – जसे की पोट फुगणे, मळमळ, किंवा छातीत अजीर्णासारखं काहीसं. अनेकजण याला गॅसेसची समस्या समजतात, जेव्हा प्रत्यक्षात हृदयातील रक्तपुरवठा थांबलेला असतो. हीच खरी धोक्याची घंटा आहे.

याशिवाय, दम लागणे, थकवा जाणवणे, पाय सुजणे, किंवा अचानक हालचाली करताना चक्कर येणे ही मधुमेही रुग्णांमधील संभाव्य हृदयविकाराची atypical लक्षणं आहेत. विशेषतः जेव्हा मधुमेह अनेक वर्षांपासून असतो आणि योग्य नियंत्रणात नसेल, तेव्हा या लक्षणांकडे दुर्लक्ष केल्याने गंभीर परिणाम होऊ शकतात.

ही लक्षणं हृदयाच्या कोणत्या अडचणीशी संबंधित असतात? सामान्यतः, मधुमेहामुळे coronary arteries – म्हणजे हृदयाच्या रक्तपुरवठा करणाऱ्या रक्तवाहिन्या – हळूहळू अरुंद होतात. या प्रक्रियेला atherosclerosis म्हणतात. उच्च रक्तशर्करा ही रक्तवाहिन्यांच्या आतील अस्तराला सतत त्रास देत असते, ज्यामुळे सूज, कोलेस्टेरॉलचे साचणे, आणि शेवटी ब्लॉकेज निर्माण होतो. पण मधुमेहामुळे निर्माण होणाऱ्या neuropathy मुळे हा ब्लॉकेज होऊनसुद्धा शरीर वेदनेचा स्पष्ट इशारा देत नाही.

मधुमेही रुग्णांमध्ये cardiac autonomic neuropathy हे एक विशेष रूप आहे, जे हृदयाच्या धडधडीवर प्रभाव टाकू शकतं. यामुळे धडधड अचानक वाढणे किंवा खूप कमी होणे, श्वासोच्छ्वासाचा ताळमेळ बिघडणे, आणि झोपेत घाम फुटणे – ही लक्षणं दिसतात. काही वेळा अशा रुग्णांना रात्री अचानक उठून श्वास घ्यावा लागतो. हे congestive heart failure किंवा दिलाचा blood output कमी होण्याचं लक्षण असू शकतं.

साध्या चालण्यात किंवा किरकोळ चढ-उतारात दम लागणे, व्यायाम केल्यावर लगेच थकून जाणे, ही लक्षणंदेखील महत्वाची आहेत. मधुमेही रुग्ण हे अनेकदा या लक्षणांकडे फारसं लक्ष देत नाहीत, कारण त्यांना वाटतं की साखर कमी झाली असेल, किंवा कामाचा ताण आहे. परंतु जर ही लक्षणं सातत्याने जाणवत असतील, तर हृदयाची तपासणी टाळू नये.

मधुमेह असलेले अनेकजण जेव्हा डॉक्टरांकडे जातात, तेव्हा ECG किंवा इकोमध्ये आधीच हृदयाच्या पंपिंग क्षमतेमध्ये घट दिसून आलेली असते. कधीकधी ही लक्षणं इतकी subtle असतात की रुग्ण आणि डॉक्टर दोघांनाही cardiac issue लक्षात येईपर्यंत खूप वेळ निघून गेलेला असतो.

यासाठी महत्त्वाची बाब म्हणजे regular cardiac screening. मधुमेही रुग्णांनी दरवर्षी ECG, 2D Echo, आणि आवश्यक असल्यास Stress Test करून घ्यावेत. ब्लड प्रेशर नियंत्रणात ठेवणं, LDL आणि HDL कोलेस्टेरॉल तपासणं, आणि HbA1c सतत 7% च्या खाली ठेवणं हृदयाचे आरोग्य टिकवण्यास मदत करतं.

आहारामध्ये फायबरयुक्त पदार्थांचा समावेश, processed foods टाळणं, साखर आणि मीठाचं प्रमाण नियंत्रित ठेवणं – या गोष्टी तितक्याच महत्त्वाच्या आहेत. रोजचं चालणं, योग्य व्यायाम, आणि ताण व्यवस्थापन यामुळे हृदयाच्या आरोग्यावर चांगला परिणाम होतो.

वास्तविकता अशी आहे की, मधुमेह हे हृदयासाठी एक “risk multiplier” आहे. म्हणजेच जर एखाद्याला फक्त उच्च रक्तदाब असेल तर त्याचा cardiac risk 2 पट असतो, पण जर त्याच व्यक्तीस मधुमेह देखील असेल तर तो risk 4-5 पट वाढतो. त्यामुळे मधुमेही व्यक्तीने हृदयाच्या बाबतीत अधिक सतर्क राहणं आवश्यक आहे.

हृदयविकाराचं निदान लवकर झाल्यास त्यावर नियंत्रण मिळवणं शक्य आहे. आणि त्यासाठी शरीर देत असलेल्या लहानसहान संकेतांकडे दुर्लक्ष न करता, काळजीपूर्वक लक्ष देणं अत्यंत गरजेचं आहे. काही वेळा नाजूकसा थकवा, चव बिघडणे, अचानक श्वास लागणे – ही लक्षणं काळजीपूर्वक ऐकणं हाच जीव वाचवू शकतो.

शेवटी, हृदय आणि मधुमेह यांचं नातं एकदा निर्माण झालं, की ते एकमेकांवर परिणाम करत राहतात. त्यामुळे जर तुम्ही मधुमेही असाल, तर हृदयाचे आरोग्य ही केवळ एक तपासणीची गोष्ट नाही, तर तुमच्या दैनंदिन जीवनशैलीचा अविभाज्य भाग असायला हवा. आणि लक्षात ठेवा – हृदय ‘दुखत’ नाही, पण ते ‘सांगतं’ – आणि मधुमेही रुग्णांनी त्याच्या न सांगितलेल्या गोष्टी समजून घेणं हेच खरी काळजी आहे.

FAQs with Answers

1. मधुमेही रुग्णांमध्ये हार्ट अटॅकची लक्षणं वेगळी का असतात?
   होय. मधुमेहामुळे नसांवरील संवेदनशक्ती कमी होते (neuropathy), त्यामुळे वेदना जाणवत नाहीत.
2. ‘Silent Heart Attack’ म्हणजे काय?
   हा हार्ट अटॅक आहे, ज्यात छातीत दुखणं जाणवत नाही. हे मधुमेही रुग्णांमध्ये सामान्य आहे.
3. छातीत दुखणं नसतानाही हार्ट अटॅक कसा ओळखायचा?
   थकवा, श्वास लागणे, मळमळ, चक्कर, गॅसेससारखं वाटणं – ही लक्षणं गंभीर ठरू शकतात.
4. मधुमेहामुळे हृदयविकाराचा धोका किती वाढतो?
   साधारण रुग्णांच्या तुलनेत 2 ते 4 पट जास्त.
5. हृदयविकाराचं निदान करण्यासाठी कोणती चाचणी करावी?
   ECG, 2D Echo, Stress Test आणि ब्लड चाचण्या – LDL, HbA1c, ट्रायग्लिसराइड्स.
6. श्वास घेण्याचा त्रास मधुमेहाशी कसा संबंधित आहे?
   हृदयातील रक्तपुरवठा अडथळित झाल्यास फुफ्फुसांवर परिणाम होतो आणि श्वास लागतो.
7. पोट बिघडल्यासारखं वाटणं हे हृदयाचं लक्षण असू शकतं का?
   होय, विशेषतः डाव्या छातीखाली ‘गॅसेस वाटणं’ हे cardiac symptom असू शकतं.
8. महिलांमध्ये हृदयविकाराची लक्षणं वेगळी असतात का?
   हो, त्यांना थकवा, पाठीमागे दुखणं, चक्कर यांसारखी atypical लक्षणं अधिक दिसतात.
9. मधुमेहावर नियंत्रण असल्यास हृदयविकाराचा धोका कमी होतो का?
   होय, HbA1c नियंत्रणात (7% खाली) ठेवल्यास धोका घटतो.
10. मधुमेही रुग्णांनी हृदयासाठी कोणत्या सवयी अंगीकाराव्यात?
    नियमित व्यायाम, वजन नियंत्रण, आहार सुधारणा, वेळेवर औषधं, आणि वार्षिक cardiac तपासणी.
11. मधुमेही रुग्णांनी हृदय तपासणी किती वेळा करावी?
    दरवर्षी एकदा ECG व Echo करणं सुचवलं जातं. काही जणांना Stress Test लागतो.
12. धकाधकीचं आयुष्य आणि ताण यांचा हृदयावर काय परिणाम होतो?
    मानसिक ताणमुळे BP वाढतो, साखर चढते, आणि त्यामुळे हृदयविकाराचा धोका अधिक होतो.
13. मधुमेही रुग्णांना अन्न सेवनात कोणती काळजी घ्यावी?
    कमी मीठ-साखर, फळे, फायबरयुक्त भाज्या, ओट्स, आणि हृदयस्नेही चरबी.
14. पाय सुजणे किंवा डोके गरगरणे हृदयाशी संबंधित असू शकते का?
    हो, खासकरून congestive heart failure मध्ये अशी लक्षणं दिसतात.
15. मधुमेही रुग्ण हार्ट अटॅक टाळण्यासाठी काय करू शकतात?
    नियंत्रणात साखर, दरवर्षी तपासणी, नियमित व्यायाम, योग्य आहार, आणि ताण कमी करणं.