कॉफी आणि हृदयाचे आरोग्य: डॉक्टर काय सांगतात?
कॉफी आणि हृदयविकार यांचं नातं काय? डॉक्टरांचं मत, वैज्ञानिक संशोधन आणि योग्य प्रमाणात कॉफी पिण्याचे फायदे व धोके यावर आधारित हा माहितीपूर्ण लेख वाचा.
सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे
कॉफी – या एकाच शब्दात अनेकांच्या दैनंदिन ऊर्जेचा स्रोत सामावलेला आहे. सकाळी उठल्यावरचा पहिला कप, दुपारच्या वेळी कामाच्या विश्रांतीतला एक सिप, किंवा मित्रांबरोबरच्या चर्चांमध्ये अनोख्या चवीनं मिसळलेली ही पेयसंस्कृती… पण हृदयासाठी ही कॉफी कितपत सुरक्षित आहे? डॉक्टर आणि वैज्ञानिक यांचं यावरचं मत काय आहे? हाच प्रश्न सध्या अनेकांच्या मनात सतत घोळतो आहे, आणि म्हणूनच यावर सखोल चर्चा करणं आवश्यक आहे.
शतकानुशतकं कॉफीचं सेवन विविध कारणांसाठी केलं गेलं आहे – जागरूकता वाढवणं, थकवा कमी करणं, मूड सुधारणं आणि एक सामाजिक पेय म्हणून तिचा उदय. मात्र काही काळापूर्वीपर्यंत कॉफीबद्दल एक शंका कायम होती – की ती हृदयासाठी अपायकारक आहे. पण आता आधुनिक संशोधन हेच सांगतं की, ‘कॉफी आणि हृदय’ यांचं नातं अधिक गुंतागुंतीचं आहे – केवळ चुकीच्या पद्धतीनं आणि अतिरेकी प्रमाणात घेतल्यास ती हानिकारक ठरू शकते; मात्र योग्य प्रमाणात आणि योग्य प्रकारची कॉफी घेतल्यास ती हृदयासाठी फायदेशीरही ठरू शकते.
कॉफीमध्ये प्रमुख घटक म्हणजे कॅफीन. हे नैसर्गिक स्टिम्युलंट मेंदू आणि मज्जासंस्थेवर कार्य करतं. त्यामुळे अल्पकाळात रक्तदाब थोडा वाढू शकतो, पण दीर्घकालीन सेवनामध्ये शरीर त्याला सवयीचं होतं. काही संशोधनांनी हे दाखवून दिलं आहे की मध्यम प्रमाणात – म्हणजेच दिवसातून १ ते ३ कप कॉफी पिणाऱ्या व्यक्तींमध्ये हृदयविकाराचा धोका उलट कमी होतो. कारण कॅफीनशिवाय कॉफीमध्ये पॉलीफेनोल्स, क्लोरोजेनिक अ‍ॅसिड, आणि अँटीऑक्सिडंट्स देखील असतात, जे हृदयाच्या धमन्यांमधील सूज कमी करण्याचं आणि कोलेस्टेरॉल नियंत्रित ठेवण्याचं काम करतात.
कॉफीमधील पॉलीफेनोल्स शरीरातील दाहक प्रक्रिया (inflammation) कमी करतात. ही प्रक्रिया अनेकदा हृदयविकाराच्या मुळाशी असते. त्यामुळे ज्या व्यक्ती नियमितपणे मध्यम प्रमाणात कॉफी घेतात त्यांचं रक्ताभिसरण सुधारतं, अँटीऑक्सिडंट क्रियाशीलता वाढते, आणि धमन्यांची लवचिकता सुधारते.
डॉक्टरांचं मत या बाबतीत दोन गटांमध्ये विभागलेलं आढळतं – एक गट असा आहे जो कॉफीच्या अतिरेकी वापराला दोष देतो, विशेषतः हृदयाचे ठोके अनियमित होणं (arrhythmia), उच्च रक्तदाब, किंवा झोपेच्या समस्या असणाऱ्यांसाठी. दुसरा गट मात्र असं मानतो की कॉफी योग्य प्रमाणात घेतल्यास ती हृदयाच्या संरक्षणासाठी उपयुक्त ठरते – विशेषतः डिकॅफिनेटेड कॉफीचा विचार केल्यास. एक अत्यंत उल्लेखनीय अभ्यास – UK Biobank Study – ज्यामध्ये ४ लाखाहून अधिक व्यक्तींचा डेटा तपासला गेला, त्या अभ्यासात दिसून आलं की मध्यम प्रमाणात कॉफी घेणाऱ्यांमध्ये हृदयविकार, स्ट्रोक आणि मृत्यूचा धोका लक्षणीयरीत्या कमी होता.
मात्र सगळ्यांसाठीच कॉफी सुरक्षित असेलच असं नाही. ज्यांना पचनशक्ती कमकुवत आहे, अनिद्रा आहे, गर्भवती महिला, किंवा हृदयविकार झालेला असतो अशा व्यक्तींनी कॉफीचं सेवन डॉक्टरांच्या सल्ल्याने करावं. विशेषतः टॅकीकार्डिया किंवा अती हृदयगती होणाऱ्यांमध्ये कॅफीनचा परिणाम प्रतिकूल होऊ शकतो.
आजची कॉफी घेण्याची पद्धतसुद्धा बदलली आहे. शुद्ध, काळी कॉफी एक वेळ समजण्यासारखी, पण त्यात कृत्रिम चव, साखर, फ्लेवर्ड सिरप्स, क्रीम, व्हीपिंग क्रीम यांचा अतिरेक झाल्यास ते आरोग्यासाठी घातक ठरू शकतो. यामुळे हृदयविकाराचा धोका वाढतो, कारण ही अतिरिक्त साखर आणि सॅच्युरेटेड फॅट्स रक्तातील वाईट कोलेस्टेरॉल वाढवतात. म्हणूनच, डॉक्टर सांगतात – कॉफीचा दोष नव्हे, तर तिचा चुकीचा वापर हानिकारक ठरतो.
व्यायाम करणाऱ्यांसाठी कॉफी एक नैसर्गिक बूस्टर म्हणून कार्य करते. व्यायामाच्या आधी घेतल्यास ती ऊर्जा वाढवते, चरबीचा वापर करताना शरीराला मदत करते आणि थकवा कमी करते. मात्र ही कॉफी ब्लॅक कॉफी असावी आणि ती साखर किंवा क्रीम शिवाय घ्यावी.
प्रत्येक व्यक्तीचा शरीरप्रकार वेगळा असतो. काही लोक कॅफीनसाठी अतिसंवेदनशील असतात – त्यांना थोड्याशा प्रमाणात कॉफी घेतल्यावर हृदयधडधड वाढल्यासारखी वाटू शकते, झोप लागत नाही, किंवा चिडचिड होते. या व्यक्तींनी कॉफी कमी करणे किंवा डिकॅफिनेटेड पर्याय निवडणे श्रेयस्कर ठरतं.
या सगळ्या माहितीवरून असं स्पष्ट होतं की कॉफी ही हृदयासाठी एक अन्नपदार्थासारखीच आहे – ज्याचा उपयोग योग्य रीतीने केला तर ती हृदयाला मदत करणारी ठरते, आणि चुकीच्या पद्धतीने घेतली तर ती घातक सुद्धा ठरू शकते. त्यामुळे डॉक्टर सांगतात – प्रमाण हेच तत्व आहे. दररोज १ ते २ कप ब्लॅक कॉफी, तीही नैसर्गिक स्वरूपात घेतल्यास, एक आरोग्यदायी सवय बनू शकते.
शेवटी, आरोग्य हे सवयींवर अवलंबून असतं. कॉफीच्या संदर्भात सुद्धा ही गोष्ट तंतोतंत लागू होते. तिचा आनंद घेणं, पण सगळ्याच गोष्टींप्रमाणे मर्यादेत, हाच खरा आरोग्याचा मूलमंत्र आहे.
FAQs with Answers
- कॉफी हृदयासाठी खरोखर घातक आहे का?
नाही. योग्य प्रमाणात घेतल्यास ती हृदयासाठी फायदेशीर ठरू शकते, मात्र अतिरेकी सेवन नुकसानदायक असू शकते. - दिवसात किती कॉफी घेणं सुरक्षित मानलं जातं?
दिवसातून १ ते ३ कप ब्लॅक कॉफी बहुतेक लोकांसाठी सुरक्षित मानली जाते. - कॅफीनमुळे हृदयाचे ठोके वाढतात का?
काही लोकांमध्ये होय. विशेषतः जे कॅफीन-संवेदनशील असतात त्यांना धडधड जाणवू शकते. - कॉफीमुळे रक्तदाब वाढतो का?
तात्पुरता वाढ होऊ शकतो, परंतु नियमित कॉफी प्यायल्यावर शरीर सवयीचं होतं. - डिकॅफिनेटेड कॉफी चांगली का?
होय. ती कॅफीनशिवाय येते आणि हृदयासाठी कमी धोका असतो. - ब्लॅक कॉफी हृदयासाठी चांगली का?
हो. कारण त्यात साखर, क्रीम, फॅट्स नसतात. अँटीऑक्सिडंट्स आणि पॉलीफेनोल्स असतात. - साखर आणि क्रीम असलेली कॉफी चालते का?
शक्यतो टाळावी. ती कोलेस्टेरॉल आणि फॅट्स वाढवू शकते. - कॉफी पिण्याचा योग्य वेळ कोणता?
सकाळी किंवा दुपारी. रात्री कॉफी टाळावी कारण ती झोपेवर परिणाम करू शकते. - कॉफी व्यसन बनू शकते का?
हो. अधिक कॅफीनमुळे मेंदू सवयीचा होतो आणि नंतर त्याशिवाय थकवा जाणवतो. - हृदयविकार असलेल्या रुग्णांनी कॉफी प्यावी का?
डॉक्टरांचा सल्ला घेऊन प्रमाणात पिणं योग्य. अनियंत्रित झटका किंवा धडधड असल्यास टाळावी. - कॉफीमुळे कोलेस्टेरॉल वाढतो का?
फिल्टर न केलेली कॉफी कोलेस्टेरॉल वाढवू शकते. फिल्टर कॉफी सुरक्षित आहे. - कॉफी हृदयाच्या पेशींना त्रास देऊ शकते का?
अति कॅफीनमुळे काही संवेदनशील व्यक्तींमध्ये त्रास होऊ शकतो. - कॉफीमुळे झोपेचा त्रास होतो का?
हो. रात्री कॉफी पिल्यास झोपेवर परिणाम होतो. - व्यायाम करणाऱ्यांसाठी कॉफी फायदेशीर आहे का?
हो. व्यायामाआधी ब्लॅक कॉफी घेतल्यास ऊर्जा वाढते. - कॉफीचा कोणता प्रकार सर्वोत्तम?
शुद्ध, साखरमुक्त, क्रीमशिवाय ब्लॅक कॉफी सर्वोत्तम मानली जाते.
