उपवास आणि वजन कमी करणे – वैज्ञानिक दृष्टिकोन!

सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे

उपवास आणि वजन कमी करणे यावर वैज्ञानिक दृष्टिकोन जाणून घ्या. उपवासाच्या फायद्यांसोबतच त्याचे धोके आणि सुरवातीला उपवास कसा करावा याबद्दलची माहिती वाचा.

वजन कमी करण्यासाठी असंख्य डाएट प्लॅन्स आणि उपाय उपलब्ध आहेत, त्यात एक अत्यंत लोकप्रिय पद्धत म्हणजे उपवास. अनेक लोक फास्टिंग (उपवास) करून वजन कमी करण्याचा प्रयत्न करतात. पण उपवास हे खरोखरच वजन कमी करण्यासाठी प्रभावी आहे का? आणि त्याचे वैज्ञानिक महत्त्व काय आहे? चला, आज आपण यावर सखोल चर्चा करू आणि समजून घेऊ की उपवासाचे शरीरावर काय प्रभाव पडतात.

उपवास म्हणजे काय?

उपवास म्हणजे ठराविक कालावधीसाठी अन्न किंवा पाणी न घेणे. याचे उद्दिष्ट अनेक असू शकतात – पाचन सुधारना, विषारी पदार्थ बाहेर काढणे, मानसिक शांती मिळवणे किंवा वजन कमी करणे. उपवासाच्या विविध प्रकारांमध्ये इंटरमिटंट फास्टिंग (Intermittent Fasting) आणि लाँग-टर्म फास्टिंग अशा प्रमुख प्रकारांचा समावेश होतो.

इंटरमिटंट फास्टिंग मध्ये अन्न घेतल्यास ठराविक वेळेतून किंवा दिवसाच्या विशिष्ट वेळात खाणे चालते. उदाहरणार्थ, 16:8 पद्धती जिथे 16 तास उपवास आणि 8 तास अन्न खाल्ले जाते. दुसरीकडे, लाँग-टर्म फास्टिंग मध्ये व्यक्ती काही दिवस उपवास करते.

उपवास वजन कमी करण्यासाठी कसा मदत करतो?

1. कैलोरी घेतली जाणारी मात्रा कमी करणे:
   उपवासाचा मुख्य फायदा म्हणजे, तो आपोआप आपली कॅलोरी सेवन मर्यादित करतो. उदाहरणार्थ, जर आपण दिवसाचे २-३ वेळा जेवण घेत असाल, तर उपवासामुळे हे कमी होईल. फास्टिंगच्या काळात अन्न न घेणे शरीराला कमी कॅलोरी मिळवते, ज्यामुळे वजन घटवण्यास मदत होते.
2. मेटाबॉलिजमला चालना देणे:
   उपवासामुळे आपल्या शरीरातील इन्सुलिन हॉर्मोन कमी होतो, ज्यामुळे शरीरातील साठवलेली चरबी ऊर्जा म्हणून वापरली जाते. यामुळे चरबी जळण्याची प्रक्रिया (फॅट बर्निंग) तेज होते आणि वजन कमी होते.
3. हार्मोनल बदल:
   उपवासाच्या प्रक्रियेत शरीरात ग्लूकागन हॉर्मोन वाढते. हे हॉर्मोन शरीरातील साठवलेली चरबी जाळण्यासाठी मदत करते. यामुळे वजन कमी होण्यास मदत होते.
4. सेल्फ-डिटॉक्सिफिकेशन:
   उपवासामुळे शरीरातील टोक्सिन्स बाहेर टाकण्याचा नैसर्गिक मार्ग तयार होतो. शरीरातील जास्त विषारी पदार्थ बाहेर फेकले जातात आणि वजन कमी होण्यास मदत होऊ शकते.

उपवासाचे काही वैज्ञानिक फायदे:

1. फॅट बर्निंग आणि मेटाबॉलिजमला चालना:
   संशोधनानुसार, उपवासामुळे शरीरातील मेटाबॉलिजम (चयापचय) वाढते, ज्यामुळे जास्त कॅलोरी जळते आणि वजन कमी होण्यास मदत मिळते. एका अभ्यासात असे दिसून आले की उपवासामुळे शरीरातील चरबीची कमी होणारी प्रक्रिया (फॅट बर्निंग) जलद होते.
2. वजन घटवण्याचे आणखी एक प्रभावी साधन:
   उपवास केल्याने इन्सुलिन आणि ग्लूकागन हॉर्मोनचे प्रमाण कमी व वाढते, ज्यामुळे शरीर चांगले चरबी जाळते. एका अध्ययनात असे आढळले की इंटरमिटंट फास्टिंग केल्यावर ३-५% वजन घटले आणि बेली फॅट ७% कमी झाले.
3. ब्रेन आणि शरीराची कार्यक्षमता सुधारते:
   वजन कमी करण्यासोबतच उपवास मेंदूचे कार्य, मानसिक ताजेतवानेपण, आणि उर्जा वाढवण्यास देखील मदत करतो. उपवासामुळे ऑक्सिडेटिव्ह स्ट्रेस कमी होतो, जो वृद्धत्वाशी संबंधित असतो.

उपवासाचे संभाव्य धोके:

तरीही, उपवासाचे काही धोके देखील असू शकतात, विशेषतः जर ते योग्य पद्धतीने केले नसेल. हे धोके असू शकतात:

1. अत्यधिक उपवासामुळे अन्नाची गरज कमी होणे:
   अत्यधिक उपवासामुळे शरीराला योग्य पोषण मिळत नाही, ज्यामुळे इतर समस्यांना जन्म घेऊ शकतो.
2. रक्त शर्करा कमी होणे:
   उपवासामुळे काही लोकांना रक्तातील शर्करा कमी होऊ शकते, त्यामुळे गडबड होऊ शकते. त्यामुळे डायबेटीस असलेल्या लोकांनी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
3. पाणी कमी होणे:
   उपवासाच्या काळात शरीराला पाणी कमी मिळू शकते, ज्यामुळे शरीरातील हायड्रेशन कमी होऊ शकते.

सुरवातीला कोणत्या पद्धतीने उपवास करावा?

उपवास सुरू करत असताना हे महत्त्वाचे आहे की योग्य पद्धतीने आणि सल्ल्यानुसार सुरू करा. इंटरमिटंट फास्टिंग हे वजन कमी करण्यासाठी एक सामान्य आणि सुरक्षित पद्धत आहे. जेव्हा आपण उपवास सुरू करता, तेव्हा आपल्या शरीराच्या गरजेनुसार वजन कमी करण्याचे सल्ले डॉक्टरकडून घ्या.

📌  सामान्य प्रश्न आणि उत्तरे (FAQs):

1. उपवास वजन कमी करण्यासाठी किती प्रभावी आहे?
   • हो, उपवास वजन कमी करण्यासाठी प्रभावी आहे, कारण ते कॅलोरी सेवन कमी करते आणि शरीराला चरबी जाळण्यास प्रोत्साहित करते.
2. उपवास केल्याने इन्सुलिनच्या पातळीवर कसा प्रभाव पडतो?
   • उपवासामुळे इन्सुलिन पातळी कमी होते, ज्यामुळे शरीर अधिक फॅट बर्न करतं.
3. उपवासाचा पचनावर कसा प्रभाव पडतो?
   • उपवासामुळे पचन सुधारते आणि शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर टाकले जातात.
4. उपवास करताना पाणी पिणे महत्त्वाचे आहे का?
   • हो, उपवास करत असताना पाणी प्यायल्याने शरीर हायड्रेटेड राहते आणि पचनात मदत होते.
5. इंटरमिटंट फास्टिंग सुरक्षित आहे का?
   • हो, परंतु दीर्घकाळ उपवास करत असताना डॉक्टरांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे.