सतत थकवा येतोय? व्हिटॅमिन डी किंवा बी12 ची कमतरता आहे का? लक्षणे आणि उपाय
थकवा, चिडचिड, लक्ष न लागणं यामागे व्हिटॅमिन D आणि B12 ची कमतरता कारणीभूत असू शकते. लक्षणे, कारणं आणि नैसर्गिक उपाय जाणून घ्या आणि आरोग्य पुन्हा मिळवा.
सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे
सतत थकवा जाणवतोय? सकाळी उठल्यावरही अंगात जडपणा, काहीतरी हरवल्यासारखं वाटणं, कामाची सुरुवात करायला उत्साह न वाटणं, किंवा कोणत्याही गोष्टीत मन न लागणं — हे अनुभव आजकाल अनेकांना येतात. आपण याला अनेक कारणं देतो – ताणतणाव, झोप अपुरी असणं, जास्त काम, किंवा आजूबाजूच्या वातावरणाचा प्रभाव. पण खूपदा या लक्षणांमागे एक अगदी शारीरिक, सोपं पण दुर्लक्षित कारण असतं – आपल्या शरीरात व्हिटॅमिन D आणि व्हिटॅमिन B12 यांची कमतरता.
हा विचार केला तरी अनेकांना आश्चर्य वाटतं – की एवढे छोटेसे व्हिटॅमिन्स इतका मोठा परिणाम करू शकतात? पण खरं पाहिलं, तर आपली शरीरव्यवस्था चालवण्यासाठी काही गोष्टींची नाजूक पण अत्यंत प्रभावी भूमिका असते. व्हिटॅमिन D आणि B12 यापैकीच. आपल्याला वाटतं की थकवा फक्त डोळ्यांमध्ये असतो, पण वास्तवात तो आपल्या पेशींमध्ये, मज्जातंतूंमध्ये आणि मेंदूच्या क्रियेमध्ये खोलवर बसलेला असतो.
आपण इतकं पुढारलेलं युग जगतोय – जेथे स्मार्टफोन, व्हर्च्युअल मिटिंग्स, आणि आरामदायक ऑफिस असताना आपल्या शरीराला आवश्यक असलेल्या नैसर्गिक गोष्टींपासून आपणच दूर जातोय. सूर्यप्रकाशातून मिळणारं व्हिटॅमिन D आपल्याला ऑफिसच्या खिडकीतून किंवा गाडीच्या काचेच्या आरपार मिळत नाही. ते थेट त्वचेवर पडायला हवं. आणि दुसरीकडे, प्रथिनं व मासाहारातून मिळणारं व्हिटॅमिन B12 – जे शाकाहारी आहारात अत्यंत अल्प प्रमाणात असतं – त्याकडे आपण फारच कमी लक्ष देतो.
माणूस सतत थकलेला असेल, तर तो फक्त आळशी वाटत नाही, तर त्याची शरीरक्रिया खोलवर बिघडत चाललेली असते. शरीरामध्ये ऊर्जा तयार करणाऱ्या चक्रांना जर योग्य कच्चा माल मिळत नसेल, तर पेशींना ऊर्जा कुठून मिळणार? आणि एकदा पेशीच थकल्या, तर हळूहळू आपण मानसिक, शारीरिक आणि भावनिक दृष्टिकोनातून अशक्त होत जातो.
याची सुरुवात अगदी साधी वाटणाऱ्या लक्षणांनी होते – सकाळी उठूनही फ्रेश वाटत नाही, डोकं जड वाटतं, कोणतीही गोष्ट लक्षात राहत नाही, हातापायांत कधी तरी सुन्नपणा जाणवतो, झोप चांगली लागलेली असूनही दिवसभर झोपल्यासारखं वाटतं. मग हळूहळू पाय दुखायला लागतात, पाठदुखी सतत असते, सर्दी वारंवार होते, त्वचा कोरडी पडते, आणि केसांची गळतीही वाढते. यातून नैराश्याची भावना वाढते आणि शेवटी आपण स्वतःच स्वतःकडे दुर्लक्ष करू लागतो.
व्हिटॅमिन D बद्दल बोलायचं झालं, तर ते केवळ हाडांसाठीच उपयोगी नाही. हे शरीरात कॅल्शियम शोषण्यासाठी अत्यावश्यक आहे, पण त्याचबरोबर रोगप्रतिकारक शक्ती चालवणाऱ्या पेशींवरही याचा मोठा परिणाम होतो. संशोधन असं सांगतं की व्हिटॅमिन D चं योग्य प्रमाण नसल्यास व्यक्तीला फुप्फुसाचे विकार, त्वचारोग, आणि मधुमेहासारखे आजार लवकर होण्याचा धोका असतो. पण सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे हे एक ‘मूड रेग्युलेटर’ म्हणूनही काम करतं. मेंदूतल्या सेरोटोनिन या रसायनाच्या कार्यक्षमतेत वाढ करून, हे नैराश्याच्या लक्षणांना कमी करतं.
आपल्या देशात, विशेषतः शहरी भागात राहणाऱ्या लोकांमध्ये व्हिटॅमिन D ची कमतरता प्रचंड प्रमाणात दिसते. यामागचं कारण अगदी सोपं आहे – आपण बहुतेक वेळ घरात, ऑफिसात किंवा बंद वातानुकूलित जागांमध्ये असतो. सकाळचा सूर्यप्रकाश – जो ८ ते १० या वेळेत शरीरासाठी उपयुक्त असतो – त्या वेळेत आपण धावपळीत असतो. अनेक महिला घरकाम करत असताना बाहेर जात नाहीत, किंवा लहान बाळ असलेल्या मातांना पुरेसा वेळ मिळत नाही. त्यामुळे त्यांना आणि त्यांच्या बाळांनाही या कमतरतेचा धोका वाढतो.
दुसऱ्या बाजूला, व्हिटॅमिन B12 ही एक अत्यंत महत्त्वाची पण दुर्लक्षित बाब आहे. विशेषतः शाकाहारी व्यक्तींमध्ये ही कमतरता अधिक प्रमाणात आढळते. याचं मुख्य कारण म्हणजे B12 चा स्रोत प्रामुख्याने प्राणिज अन्नातून मिळतो – अंडी, दूध, मांस, मासे इत्यादी. भारतीय शाकाहारी आहारात याचं प्रमाण अत्यंत कमी आहे, आणि त्यामुळे मेंदूच्या कामकाजावर याचा थेट परिणाम होतो.
या कमतरतेचं एक वैशिष्ट्य म्हणजे ती शारीरिक आणि मानसिक दोन्ही पातळ्यांवर एकसारखीच परिणामकारक ठरते. B12 कमी झालं की माणूस विसरभोळा होतो, लक्ष लागत नाही, मूड सतत खराब राहतो. न्यूरोलॉजिकल लक्षणं – जसं की हातपाय सुन्न होणे, झणझणीत वाटणं, चालताना अस्थिरता येणे – ही तर गंभीर संकेत असतात. पण यापैकी कोणतीही गोष्ट अचानक होत नाही. सुरुवात ही नेहमी साध्या थकव्यापासूनच होते.
खूपदा रुग्ण डॉक्टरकडे जातात तेव्हा ते स्वतःच सांगतात की “काही विशेष त्रास नाही, फक्त अंगात त्राण राहत नाही”, किंवा “डोळ्यांखालचे काळे वर्तुळे वाढलेत”, “काहीसुद्धा आठवत नाही” – आणि हे ऐकून जर डॉक्टरला B12 किंवा D च्या चाचण्या सुचवल्या, तर त्यातूनच खरं कारण समोर येतं. म्हणूनच हे लक्षात घेतलं पाहिजे की शरीर जेव्हा सतत थकलेलं वाटतं, तेव्हा ते काहीतरी सांगण्याचा प्रयत्न करत असतं.
या समस्यांवर उपायही अगदी साधे आहेत, पण त्यासाठी आपण जागरूक राहणं गरजेचं आहे. व्हिटॅमिन D साठी सकाळी १५ ते ३० मिनिटं कोवळ्या सूर्यप्रकाशात बसणं, हातपाय आणि चेहरा उघडा ठेवणं, ही एक सवय शरीरासाठी अमृतासमान आहे. त्याचबरोबर काही अन्नपदार्थ – जसं की अंडी, गावरान दूध, तूप, मासे, आणि फोर्टिफाइड फूड्स यामधून थोडं प्रमाणात D मिळू शकतं. पण जर रक्तातील पातळी खूप कमी असेल, तर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार थेट सप्लिमेंट घ्यावे लागतात – जे चविष्ट चॉकलेट्स, ओरल ड्रॉप्स, किंवा इंजेक्शन स्वरूपात उपलब्ध असतात.
व्हिटॅमिन B12 साठी अंडी, दूध, दही, चीज, चिकन, मासे यामध्ये चांगलं प्रमाण असतं. शाकाहारी व्यक्तींनी B12 फोर्टिफाइड सीरियल्स, प्लांट मिल्क, आणि सप्लिमेंट्सचा पर्याय निवडणं योग्य ठरतं. बाजारात अनेक दर्जेदार सप्लिमेंट्स उपलब्ध असून त्यांचा उपयोग शरीरातील पातळी सुधारण्यासाठी केला जाऊ शकतो.
हे सगळं करताना एक अत्यंत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे – चाचणी. अंदाज न लावता, तज्ञ डॉक्टरांच्या मार्गदर्शनानुसार रक्ताची तपासणी करून, B12 आणि D ची अचूक पातळी तपासणं आवश्यक आहे. कोणत्याही सप्लिमेंटचा अतिरेक शरीरासाठी हानिकारक ठरू शकतो. त्यामुळे नेहमी प्रमाणबद्ध, सल्ल्याप्रमाणे आणि निरीक्षणाखाली उपचार करणं योग्य ठरतं.
सप्लिमेंट्स घेण्यास सुरुवात केल्यानंतर बहुतेक लोकांना २ ते ४ आठवड्यांत फरक जाणवायला लागतो. झोप सुधारते, मन अधिक स्थिर राहतं, अंग हलकं वाटतं, आणि मानसिक उर्जा वाढते. पण हे केवळ सुरूवात आहे – याला कायमस्वरूपी सवयींचं पाठबळ मिळालं, तरच त्याचा दीर्घकालीन फायदा होतो.
थकवा ही केवळ शरीराची मर्यादा नाही, ती एक चेतावणी आहे. ती वेळेवर ऐकली नाही, तर ती गंभीर आजारात रूपांतरित होते. आजच्या काळात आपण कामाच्या मागे, सोशल मिडियाच्या ताब्यात, आणि बाह्य गोष्टींमध्ये इतके गुंतलोय की शरीराची हाक ऐकण्याचं भानही राहत नाही. पण शरीर फक्त झोपून नाही, तर योग्य पोषण, व्यायाम, आणि मानसिक शांततेच्या माध्यमातूनच भरून निघतं.
कधी कधी आपल्याला वाटतं की इतकी छोटीशी गोष्ट बदलून काय होणार? पण जरा विचार करा – जर दररोज सकाळी आपण १५ मिनिटं सूर्यप्रकाशात बसलो, आहारात पोषक पदार्थ घेतले, आणि वेळोवेळी चाचणी करून आवश्यक ती पूर्तता केली, तर कितीतरी गुंतागुंतीच्या समस्या आपण सुरुवातीला रोखू शकतो. मानसिक आरोग्य सुधारू शकतं, कामाची क्षमता वाढते, आणि जीवनाचा आनंद अधिक खुलतो.
या लेखाच्या शेवटी, एकच गोष्ट अंतःकरणातून सांगावीशी वाटते – जेव्हा शरीर सतत थकल्यासारखं वाटतं, तेव्हा ते आळशी नाही, तर अन्नपचन, पोषण, आणि पेशींतील कामकाज बिघडलेलं असतं. थकवा, झोपेचा अभाव, चिडचिड, विसरभोळेपणा, केस गळणं – ही सगळी शरीराची मदतीची हाक असते. आपण ती ऐकली, समजून घेतली, आणि योग्य उपाय केला, तर आजार होण्यापूर्वीच आरोग्य सुधारू शकतं.
जगण्याचा खरा आनंद, ऊर्जेने भरलेलं शरीर आणि शांत मन – हे कोणत्याही मोठ्या उपचारांनी नव्हे, तर अशा सूक्ष्म पण परिणामकारक सवयींनी साध्य होऊ शकतं. आजपासून सुरुवात करता येते – आणि त्या एक छोट्या पावलातून आरोग्याच्या मोठ्या वाटचालीचा आरंभ होतो.
15 FAQs with Answers:
- व्हिटॅमिन D कमी असल्याची लक्षणं कोणती?
अंग दुखणं, थकवा, वारंवार सर्दी, हाडं दुखणं, चिडचिड. - व्हिटॅमिन B12 ची कमतरता कशी ओळखायची?
झोप न लागणं, स्मरणशक्ती कमी होणं, थकवा, हातपाय सुन्न होणं. - या कमतरता कोणत्या वयोगटात जास्त दिसतात?
प्रौढ, वृद्ध, गरोदर महिला, आणि शाकाहारी लोकांमध्ये अधिक दिसतात. - सप्लिमेंट घेणं आवश्यक आहे का?
रक्त तपासणीनंतर डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसारच सप्लिमेंट सुरू करा. - शाकाहारी लोक B12 कसा मिळवू शकतात?
फोर्टिफाइड अन्न, दही, चीज आणि डॉक्टरांकडून मिळणारे सप्लिमेंट्स. - D आणि B12 ची कमतरता एकाच वेळी होऊ शकते का?
हो. विशेषतः शहरांमध्ये हे खूप सामान्य आहे. - व्हिटॅमिन D कुठून मिळतं?
सकाळच्या सूर्यप्रकाशातून, मासे, अंडी, फोर्टिफाइड दूध. - व्हिटॅमिन B12 कुठून मिळतं?
मांसाहारी अन्न, अंडी, दूध, दही, चीज, फोर्टिफाइड अन्न. - झोपेवर याचा परिणाम होतो का?
हो. B12 ची कमतरता निद्राभंग आणि बेचैनी वाढवते. - थकवा मानसिक आहे की शारीरिक?
व्हिटॅमिन कमतरता मानसिक आणि शारीरिक दोन्ही थकवा वाढवते. - रक्त तपासणीत कोणती टेस्ट करावी लागते?
Serum 25(OH)D (व्हिटॅमिन D साठी) आणि Serum B12. - सप्लिमेंट घेतल्यावर लवकर फरक कसा पडतो?
२ ते ४ आठवड्यांत उर्जा वाढलेली जाणवते. - या कमतरतेमुळे केस गळतात का?
हो. विशेषतः B12 कमी झाल्यास केसांवर परिणाम होतो. - सूर्यप्रकाशातून किती वेळ व्हिटॅमिन D मिळतो?
१५–३० मिनिटं दररोज सकाळी ८ ते १० या वेळेत. - तोंडाने घेतल्या गोळ्या आणि इंजेक्शन यामध्ये फरक आहे का?
हो. तीव्र कमतरतेसाठी डॉक्टर इंजेक्शन सुचवतात, सौम्य कमतरतेसाठी गोळ्या पुरेशा असतात.
