लहान वयात हृदयविकार का होतो? कारणे आणि उपाय

लहान वयात होणाऱ्या हृदयविकारामागे तणाव, चुकीची जीवनशैली, अनुवंशिकता, आणि धूम्रपान यांसारखी अनेक कारणं असतात. जाणून घ्या ही कारणं आणि त्यावरील प्रभावी उपाय.

सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे

आपण पारंपरिकपणे हृदयविकाराला ‘वृद्धांचा आजार’ समजत आलो आहोत. अनेक दशकांपर्यंत असे वाटत राहिले की 60 वर्षांनंतरच हृदयाच्या आरोग्याबद्दल खऱ्या अर्थाने चिंता करावी लागते. पण आजच्या काळात चित्र पूर्णपणे बदललं आहे. 25 ते 40 वयोगटातील तरुणांमध्येही अचानक हृदयविकाराचे झटके येणे, हृदयाचा ठोका अनियमित होणे, हृदयाच्या रक्तवाहिन्यांमध्ये ब्लॉकेज निर्माण होणे — ही आता दुर्मीळ घटना राहिलेली नाही. उलट ती एक चिंतेची लाट बनली आहे.

या गोष्टीचं सर्वात चिंताजनक रूप म्हणजे, या वयोगटातील अनेक तरुण अगदी बाह्यदृष्ट्या फिट दिसतात, व्यायाम करतात, वजन नियंत्रित ठेवतात, आणि तरीही अचानक cardiac arrest चा शिकार होतात. हे लक्षात घेतल्यावर एक महत्त्वाचा प्रश्न उपस्थित होतो – लहान वयात हृदयविकार का होतो? त्यामागे कोणती कारणं आहेत आणि या धोक्यापासून स्वतःला कसं वाचवायचं?

या प्रश्नाची उत्तरं शोधताना आपल्याला अनेक थरांवर विचार करावा लागतो — आपल्या जीवनशैलीपासून ते आपल्या जीन पर्यंत.

सर्वप्रथम आपण सर्वाधिक सामान्य कारणांपासून सुरुवात करूया. आजकालचा ‘sedentary lifestyle’ म्हणजेच कमी हालचाल, सतत स्क्रीनसमोर बसून राहणे, व्यायामाचा अभाव, आणि मानसिक ताण यामुळे शरीरावर सतत ‘fight or flight’ प्रतिक्रिया कार्यरत राहते. ही स्थिती सुरुवातीला मानसिक थकवा देते, पण हळूहळू ती उच्च रक्तदाब, अनियमित हृदयगती, आणि रक्तवाहिन्यांमध्ये सूज निर्माण करते.

दुसरं मोठं कारण म्हणजे अन्नसंकृती. आज जंक फूड, साखर, ट्रान्स फॅट्स आणि अधिक मीठयुक्त पदार्थ यांचा वापर प्रचंड वाढला आहे. या सगळ्यांमुळे शरीरात खराब कोलेस्टेरॉल (LDL) वाढतं, आणि चांगलं कोलेस्टेरॉल (HDL) घटतं. या असंतुलनामुळे अँजिओग्राफीमध्ये दिसणारे ‘ब्लॉकेजेस’ प्रत्यक्षात 25-30 वयात निर्माण होऊ लागतात. काही जणांना 90% पर्यंत ब्लॉकेज असूनही कोणतंही लक्षण न जाणवल्याची उदाहरणं सुद्धा आहेत.

म्हणूनच, तरुण वयोगटात होणारा हृदयविकार हा फक्त lifestyle मुळे होत नाही, तर तो ‘silent killer’ ठरतो कारण तो सुरुवातीस लक्षणं दाखवत नाही.

तीसरे महत्त्वाचे कारण म्हणजे, धूम्रपान आणि मद्यपान. अनेक तरुणांना ‘social smoking’ आणि ‘occasionally drinking’ ही सवय फारशी गंभीर वाटत नाही. पण यातून निर्माण होणारा endothelial dysfunction – म्हणजे रक्तवाहिन्यांच्या आतील कोटिंगचं नुकसान – हे हृदयविकाराचं पहिलं पाऊल असतं. तंबाखूमधील निकोटीन रक्तदाब वाढवतं, धडधड वाढवते, आणि रक्तातील clotting mechanisms वर परिणाम करते.

चौथं महत्त्वाचं कारण म्हणजे – अनुवंशिकता. काही व्यक्तींना घरात अगोदरच हृदयविकाराचा इतिहास असतो, विशेषतः 50 वर्षांपूर्वी त्यांच्या वडिलांना हार्ट अटॅक झाला असेल, तर त्यांना स्वतःला 30-35 वयातही तो धोका राहतो. हे “familial hypercholesterolemia” नावाचं genetic condition असू शकतं ज्यात लहान वयातच कोलेस्टेरॉल प्रचंड वाढतं आणि रक्तवाहिन्यांमध्ये लवकर ब्लॉकेजेस तयार होतात.

पाचवं, पण महत्त्वाचं कारण म्हणजे मानसिक ताण. आपण ताणाला फारसा गंभीरपणे घेत नाही, पण सततचा प्रेशर, कामाचा तणाव, नातेसंबंधातील दडपण, आर्थिक चिंता — हे सगळं cortisol नावाच्या हार्मोनचं प्रमाण वाढवतं. Cortisol थेट हृदयावर परिणाम करतं. त्यामुळे झोपेचा अभाव, अपचन, आणि छातीत जडपणा जाणवतो, जो पुढे जाऊन हृदयविकाराचं मूळ ठरू शकतो.

या सर्व गोष्टींकडे पाहिलं, की स्पष्ट होतं की लहान वयात होणाऱ्या हृदयविकारामागे बहुतेक वेळा आपल्या दैनंदिन जीवनशैलीचा, सवयींचा आणि निर्णयांचा मोठा वाटा असतो.

म्हणूनच यावर उपाय शोधताना एकाच गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करणं पुरेसं नाही. एकंदरीत शरीर, मन, आणि वातावरण या सगळ्याचा विचार करून हृदयासाठी आरोग्यदायी सवयी लावणं आवश्यक आहे.

सर्वप्रथम – योग्य आहार. कमी प्रक्रिया केलेले पदार्थ, ताजं अन्न, अधिक पालेभाज्या, फळं, ओमेगा-३ फॅटी अ‍ॅसिडयुक्त आहार, आणि मीठ-साखर यांचं प्रमाण नियंत्रित ठेवणं अत्यंत आवश्यक आहे.

दुसरं – नियमित हालचाल आणि व्यायाम. दररोज किमान 30 मिनिटं चालणं, हलका कार्डिओ, किंवा योगासने – यामुळे हृदय मजबूत राहतं, धडधड नियंत्रित राहते, आणि रक्तदाब सुद्धा सामान्य राहतो.

तिसरं – मानसिक ताणाचं व्यवस्थापन. ध्यानधारणा, प्राणायाम, पुरेशी झोप, आणि स्क्रीन टाईम कमी करणं – ही हृदयावर होणारा मानसिक भार कमी करण्यासाठी अतिशय प्रभावी उपाय आहेत.

चौथं – वेळोवेळी तपासण्या. ECG, 2D Echo, Lipid Profile, Blood Pressure, आणि ब्लड शुगर – हे सर्व दरवर्षी तपासणं गरजेचं आहे, अगदी लक्षणं नसली तरीसुद्धा.

पाचवं – धूम्रपान आणि मद्यपान टाळणं. शरीराला वेळोवेळी डिटॉक्स देणं, आणि व्यसनांच्या सवयींपासून दूर राहणं – हे हृदयासाठी सर्वात मोठं ‘प्रेम’ ठरतं.

खरं पाहता, हृदय हा असा अवयव आहे जो आपल्याला शेवटपर्यंत साथ देतो – पण आपल्याला त्याचं ऐकणं शिकावं लागतं. आज आपण जे खातो, जसं जगतो, आणि जसं विचार करतो – त्याचा थेट परिणाम आपल्या हृदयाच्या आरोग्यावर होतो.

लहान वयात हृदयविकार होत असेल, तर तो ‘अपवाद’ नसून तो ‘नवीन वास्तव’ आहे. पण हे वास्तव बदलता येणं तुमच्या हातात आहे – योग्य माहिती, जागरूकता, आणि कृतीच्या माध्यमातून.

आपलं हृदय फक्त शारीरिक दृष्टिकोनातून नव्हे, तर भावनिकदृष्ट्या सुद्धा तुमच्यासोबत असतं – सतत, न थांबता, अटळपणे. आपणही त्याचं रक्षण करायला तेवढंच तत्पर असायला हवं.

FAQs with Answers

1. तरुण वयात हार्ट अटॅक होणं कितपत सामान्य आहे?
   आजच्या जीवनशैलीमुळे ३०-४० वयोगटात हार्ट अटॅकचं प्रमाण वाढलेलं आहे. त्यामुळे ही समस्या सामान्य होत चालली आहे.
2. युवा वयात हार्ट अटॅक का होतो?
   खराब आहार, व्यायामाचा अभाव, मानसिक ताण, धूम्रपान, आणि अनुवंशिकता यामुळे लवकर हृदयविकार होतो.
3. काय हार्ट अटॅक अचानक होतो?
   हो, तो काही वेळा कोणतीही पूर्वलक्षणं न देता होऊ शकतो, विशेषतः तरुणांमध्ये.
4. कोणती लक्षणं तरुणांमध्ये दुर्लक्षित केली जातात?
   थकवा, छातीत जडपणा, श्वास लागणे, मळमळ, आणि चक्कर येणं ही लक्षणं हार्ट अटॅकची सुरुवात असू शकतात.
5. तरुणांनी कोणती तपासणी नियमित करावी?
   ECG, 2D Echo, Lipid Profile, BP, आणि Blood Sugar दरवर्षी तपासणं गरजेचं आहे.
6. हृदयासाठी कोणता आहार फायदेशीर आहे?
   फायबरयुक्त आहार, ओमेगा-३ फॅटी अ‍ॅसिड, कमी मीठ आणि साखर युक्त पदार्थ खाणं योग्य ठरतं.
7. कॉलेज/कार्यक्षेत्रातील तणावाचा हृदयावर परिणाम होतो का?
   होय, दीर्घकालीन तणाव हार्मोनल असंतुलन निर्माण करून हृदयविकाराचा धोका वाढवतो.
8. तंबाखू आणि मद्यपान हृदयाला कसे हानिकारक आहेत?
   हे पदार्थ रक्तदाब वाढवतात, नसांच्या आतल्या कोटिंगला हानी पोचवतात, आणि क्लॉट्सचा धोका वाढवतात.
9. जेनेटिक कारणांमुळे लहान वयात हृदयविकार होऊ शकतो का?
   होय, ‘familial hypercholesterolemia’ सारख्या आनुवंशिक स्थितींमुळे लहान वयातही ब्लॉकेज तयार होतात.
10. तरुण वयोगटात कार्डियक अरेस्ट आणि हार्ट अटॅक यात फरक आहे का?
    हो, कार्डियक अरेस्ट म्हणजे हृदयाची क्रिया थांबणं; हार्ट अटॅक म्हणजे रक्तपुरवठा बंद होणं. पण दोन्ही धोकादायक असतात.
11. झोपेचा अभाव हृदयावर कसा परिणाम करतो?
    कमी झोप cortisol वाढवतो, जो हृदयासाठी हानिकारक आहे.
12. हृदयविकार टाळण्यासाठी तरुणांनी कोणती सवयी लावाव्यात?
    दररोज व्यायाम, पुरेशी झोप, संतुलित आहार, तणाव नियोजन, आणि तपासण्या.
13. वर्कआउट करणाऱ्या लोकांनाही हृदयविकार होतो का?
    हो, व्यायाम असूनही जर बाकी सवयी चुकीच्या असतील, तर धोका कायम राहतो.
14. तरुण महिलांमध्ये हृदयविकाराची लक्षणं वेगळी असतात का?
    होय, थकवा, पाठ दुखी, मळमळ, आणि छातीत दडपण ही लक्षणं महिलांमध्ये दिसतात.
15. लहान वयात हृदयविकार झाल्यास पुन्हा नॉर्मल जीवन जगता येतं का?
    होय, वेळेत उपचार, lifestyle सुधारणा आणि डॉक्टरांचा सल्ला घेतल्यास सामान्य जीवन जगता येतं.