कमी रक्तदाब (Hypotension) धोकादायक कधी ठरतो?

कमी रक्तदाब (Hypotension) केवळ थकवा किंवा चक्कर यापुरता मर्यादित नाही—कधी कधी तो गंभीर आरोग्याच्या इशाऱ्याचं रूप धारण करतो. जाणून घ्या की कमी रक्तदाब कधी धोकादायक ठरतो आणि त्याचा सामना कसा करावा.

सूचना: हा लेख फक्त माहितीच्या उद्देशाने आहे आणि कोणत्याही आरोग्य समस्येसाठी प्रथम आपल्या चिकित्सकाशी सल्लामसलत करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे

खरं तर, रक्तदाब हा आपल्या शरीरातील एक अत्यंत संवेदनशील आणि महत्वाचा शारीरिक संकेत आहे. आपण नेहमीच उच्च रक्तदाबाबद्दल ऐकत आलो आहोत आणि त्याचे परिणाम आपल्याला माहीतही आहेत, पण फार कमी वेळा आपण “कमी रक्तदाब” म्हणजेच Hypotension या स्थितीकडे गांभीर्याने पाहतो. बहुतेक वेळा हा शब्द ऐकला की अनेकांना वाटतं की “कमी” म्हणजे “चांगलं”, पण नेहमीच तसं नसतं. काही प्रसंगी कमी रक्तदाब हा जीवघेणाही ठरू शकतो.

जेव्हा एखाद्या व्यक्तीचा रक्तदाब 90/60 mmHg पेक्षा कमी असतो, तेव्हा तो “कमी रक्तदाब” या श्रेणीत येतो. पण केवळ आकडे महत्त्वाचे नाहीत, कारण काही व्यक्तींचा रक्तदाब जन्मतःच थोडासा कमी असतो आणि तरीही त्यांना कोणतीही लक्षणं नसतात. त्यामुळे कमी रक्तदाब धोकादायक कधी ठरतो हे समजून घेण्यासाठी लक्षणे, तीव्रता आणि कारणे यांचा अभ्यास करणे गरजेचे ठरते.

कमी रक्तदाबाचे सर्वात सामान्य आणि लक्षणीय संकेत म्हणजे चक्कर येणे, डोकं फिरणे, डोळ्यांसमोर अंधारी येणे, थकवा, अशक्तपणा, मळमळ, धडधड वाढणे, थंड पडलेले हात-पाय आणि कधी कधी बेशुद्ध होणे. विशेषतः उभं राहिल्यावर चक्कर येणं हे orthostatic hypotension चे लक्षण असू शकते. या प्रकारचा रक्तदाब बदल हा वयोवृद्धांमध्ये, विशेषतः झोपेतून उठल्यावर जास्त प्रमाणात दिसतो.

कमी रक्तदाबाची कारणं अनेक असू शकतात. यामध्ये दीर्घकाळ उपाशी राहणे, डिहायड्रेशन, हार्ट अटॅक नंतरची स्थिती, अंतर्गत रक्तस्राव, इन्फेक्शनमुळे होणारा सेप्टिक शॉक, गर्भधारणा, थायरॉईड विकार, मधुमेहाशी संबंधित नर्व्ह डॅमेज, पॅरकिन्सनसारखे न्यूरोलॉजिकल विकार, आणि काही विशिष्ट औषधांचा परिणाम यांचा समावेश होतो. काही वेळेस कमी रक्तदाब ही फक्त एका मोठ्या समस्येची चेतावणी असते – एक लक्षण असतं, स्वतंत्र रोग नाही.

सर्वात धोकादायक स्थिती म्हणजे जेव्हा रक्तदाब इतका कमी होतो की मेंदू, हृदय, किडनी आणि इतर महत्त्वाच्या अवयवांना पुरेशा प्रमाणात रक्त आणि ऑक्सिजन मिळत नाही. अशावेळी शरीर ‘शॉक’ नावाची स्थिती अनुभवते. हा एक मेडिकल इमर्जन्सी आहे आणि योग्य उपचार न मिळाल्यास रुग्ण दगावू शकतो.

यावर उपाय म्हणून प्रथम कारण ओळखणे फार महत्त्वाचे आहे. जर डिहायड्रेशनमुळे रक्तदाब कमी झाला असेल, तर पाणी, इलेक्ट्रोलाईट्स किंवा IV fluids देणं उपयुक्त ठरतं. जर औषधांमुळे रक्तदाब कमी होत असेल, तर डॉक्टरांच्या सल्ल्याने औषधं बदलावी लागतात. काही वेळेस रक्तदाब वाढवणारी औषधे द्यावी लागतात, पण ती डॉक्टरांच्या देखरेखीखालीच दिली पाहिजेत.

घरी काळजी घेण्यासाठी काही साधे उपाय उपयुक्त ठरतात. उदाहरणार्थ, झोपेतून पटकन उठू नये, लवकर उठताना काही क्षण शेजारी बसूनच शरीराला समायोजनाची संधी द्यावी. आहारात मीठाचे प्रमाण थोडे वाढवणे (जर डॉक्टरांनी परवानगी दिली असेल), भरपूर पाणी पिणे, आणि दिवसभरात अनेकदा थोडा थोडा आहार घेणे या गोष्टी देखील उपयोगी ठरतात.

गर्भवती महिलांमध्ये देखील कमी रक्तदाब ही एक सामान्य स्थिती असते, पण त्यावर योग्य लक्ष ठेवणे गरजेचे असते. हृदयाच्या कार्यक्षमतेवरही कमी रक्तदाबाचा परिणाम होतो, त्यामुळे जे लोक आधीपासूनच हृदयविकाराच्या जोखमीमध्ये आहेत, त्यांच्यासाठी हा अतिरिक्त धोका बनतो.

काही खास स्थितींमध्ये डॉक्टर तुमच्यासाठी ब्लड प्रेशर मॉनिटरिंगसाठी Ambulatory BP Monitor (ABPM) ची शिफारस करतात, ज्यामुळे दिवसभरातील BP चा नमुना समजतो. काही वेळेस कमकुवत नर्व्ह सिग्नलिंगमुळे (न्यूरोजेनिक हायपोटेंशन) रक्तदाब नियंत्रित राहात नाही.

थोडक्यात, कमी रक्तदाब हा केवळ “BP कमी आहे” एवढ्या साध्या भाषेत समजण्याचा मुद्दा नाही. हा अनेकदा पाठीमागे काही गंभीर आरोग्य समस्यांची कल्पना देणारा सिग्नल असतो. विशेषतः जर तो अचानक आणि तीव्र स्वरूपात आल्यास, तो डॉक्टरांकडून तपासून घेणे अत्यावश्यक असते. शरीर आपल्याला नेहमी संकेत देत असते – चक्कर येणं, बेशुद्ध होणं, धडधड वाढणं ही सर्व लक्षणं आपण दुर्लक्ष करू नयेत.

आपलं रक्तदाब योग्य पातळीवर ठेवणं हे केवळ हायपरटेन्शनपासून संरक्षण करण्यापुरतं मर्यादित नाही, तर कमी रक्तदाबाच्या धोका टाळण्यासही तितकंच महत्त्वाचं आहे. रोजचा आहार, भरपूर पाणी पिणे, नियमित झोप, मध्यम प्रमाणात व्यायाम आणि डॉक्टरांचा सल्ला हे सर्व घटक हायपोटेन्शन टाळण्यासाठी प्रभावी आहेत. त्यामुळे आपण आपल्या शरीराचं निरीक्षण करत राहणं, आणि वेळेवर मदतीसाठी पुढं येणं हीच खरी शहाणपणाची गोष्ट आहे.

 FAQs with Answers

1. कमी रक्तदाब म्हणजे काय?
   — जेव्हा सिस्टोलिक BP 90 mmHg पेक्षा कमी आणि डायास्टोलिक 60 mmHg पेक्षा कमी असतो, तेव्हा त्याला hypotension म्हणतात.
2. कमी BP धोकादायक कधी ठरतो?
   — जेव्हा त्यामुळे चक्कर, धूसर दृष्टी, हृदयाचे कार्य बिघडणे किंवा ऑर्गन फेल्युअरचा धोका निर्माण होतो.
3. कमी BP ची प्रमुख कारणं कोणती?
   — शरीरातील द्रव कमी होणे, हार्ट प्रॉब्लेम्स, अचानक उठणे (postural hypotension), औषधं, संक्रमण वगैरे.
4. कमी BP चं सर्वसामान्य लक्षण काय आहे?
   — चक्कर येणे, थकवा, मळमळ, थंडी वाजणे, धडधड वाढणे.
5. कमी BP असल्यास लगेच काय करावं?
   — रुग्णाला झोपवावं, पाय वर करावेत आणि पाणी किंवा मीठ-साखर पाणी द्यावं.
6. ऑर्गन फेल्युअर कसा होतो कमी BP मुळे?
   — रक्तप्रवाह कमी झाल्यास मेंदू, मूत्रपिंड आणि इतर अवयवांमध्ये ऑक्सिजन कमी पोहचतो.
7. कमी BP असणाऱ्यांनी कोणते पदार्थ खावेत?
   — मीठ असलेले पदार्थ, पाणी, नारळपाणी, सूप, लिंबूपाणी, फळं.
8. औषधं घेणं बंद करावं का?
   — डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय कोणतीही औषधं बंद करू नयेत.
9. पोस्ट्युरल हायपोटेन्शन म्हणजे काय?
   — बसलेल्या स्थितीतून उठल्यावर अचानक BP खाली जाणं.
10. कमी BP कायमचं असू शकतं का?
    — काही व्यक्तींमध्ये नैसर्गिकरित्या BP कमी असतो पण त्रास होत नसल्यास तो धोकादायक नाही.
11. कमी BP मुळे मृत्यू होऊ शकतो का?
    — गंभीर स्वरूपात, विशेषतः शॉक स्थितीत, मृत्यू शक्य आहे.
12. गर्भवती महिलांमध्ये कमी BP सामान्य आहे का?
    — होय, पण खूप कमी झाल्यास भ्रूणाच्या आरोग्यावर परिणाम होऊ शकतो.
13. हायड्रेशनचा काय संबंध आहे?
    — शरीरातील द्रव कमी झाला की रक्तदाब कमी होतो. म्हणून भरपूर पाणी महत्त्वाचं.
14. कमी BP नियंत्रणात ठेवण्यासाठी घरगुती उपाय कोणते?
    — मीठ-शेंगदाणे, तांदळाचा कढीभात, शेंगदाणा लाडू, मीठ-साखर पाणी.
15. कधी डॉक्टरांना दाखवावं?
    — जर वारंवार चक्कर येत असेल, अंधुक दिसत असेल, किंवा मूळ कारण समजत नसेल.